Νάρκες Τραμπ στο ευρωπαϊκό έδαφος

Η ανάληψη της προεδρίας των Ηνωμένων Πολιτειών από τον Ντόναλντ Τραμπ βρίσκει την Ευρώπη στον προθάλαμο της εντατικής. Ο σφυγμός της στα εξωτερικά ζητήματα είναι αδύναμος και δεν δείχνει ικανή να σηκώσει το φορτίο υποχρεώσεων που μέχρι σήμερα έχουν αναλάβει οι ΗΠΑ.

Εσχάτως δε, ο γαλλογερμανικός άξονας εμφανίζει σοβαρές αρρυθμίες και δεν αναμένεται να ανακτήσει τις αισθήσεις του, στο καλύτερο σενάριο πριν από το φθινόπωρο του 2025. Παράλληλα, αντιευρωπαϊκές δυνάμεις ή και αντίστοιχες που προκρίνουν φυγόκεντρες τάσεις, με έμφαση στο στενό και κοντόφθαλμο εθνικό συμφέρον, ενδυναμώνονται σταθερά στο εσωτερικό των κρατών-μελών, ενώ είναι υπαρκτός ο κίνδυνος να ενισχυθούν περαιτέρω με τον Τραμπ στα ηνία των ΗΠΑ. Για πολύ συγκεκριμένους λόγους: χωρίς καμία διάθεση υπεράσπισης του κανονιστικού πλαισίου της μεταψυχροπολεμικής φιλελεύθερης τάξης πραγμάτων από μεριάς Τραμπ, με αξίες όπως η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα και κατακτήσεις όπως το ελεύθερο εμπόριο και η νόμιμη μετανάστευση να βρίσκονται στο στόχαστρό του, όσο περισσότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις τάσσονται στο πλευρό του, τόσο περισσότερο θα αλλοιώνεται η ευρωπαϊκή ταυτότητα. Και αυτό γιατί βασικές πτυχές της, που την έχουν καθιερώσει στη συνείδηση ακόμη και τον πολεμίων της, θα απαξιώνονται όχι από τους τελευταίους, αλλά εκ των έσω. Επομένως, υπάρχει ο διττός κίνδυνος, από τη μία αρκετοί Ευρωπαίοι να εμπεδώσουν την πεποίθηση πως τα κλειστά σύνορα, ο προστατευτισμός και οι εκπτώσεις στη δημοκρατία θα φέρουν καλύτερες μέρες, και από την άλλη, με την αυτοαναίρεση των χαρακτηριστικών της ήπιας ισχύος την οποία η Ε.Ε. προβάλλει στο εξωτερικό, να απολέσει περαιτέρω τα έτσι και αλλιώς περιορισμένα ερείσματά της.

Στο σχήμα που φαίνεται ότι θα προωθήσει ο Τραμπ, εντοπίζεται μία (ακόμη) παραδοξότητα: αναμένεται να ζητήσει από τους Ευρωπαίους να αναλάβουν πολύ μεγαλύτερη ευθύνη σε ζητήματα που άπτονται της άμυνας και της ασφάλειας, αλλά ταυτόχρονα με την ανάδειξη των εκλεκτών του και τις επιθέσεις στους μη αρεστούς, θα σπείρει τη διχόνοια.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση θα κληθεί να στραφεί εις βάρος κρατών και ηγετών, με τους οποίους ο Τραμπ έχει αναπτύξει τα προηγούμενα χρόνια σχετική σχέση εμπιστοσύνης και για τους οποίους δείχνει σεβασμό, αν όχι θαυμασμό. Εφόσον λοιπόν δεν τους θεωρεί απειλή για την παγκόσμια ή την ευρωπαϊκή ασφάλεια, όχι ότι κόπτεται ιδιαίτερα για τη δεύτερη, θα είναι πιο εύκολη η αποστασιοποίηση των Αμερικανών, χωρίς απαραιτήτως να έχουν λάβει εγγυήσεις ή να έχουν εξασφαλίσει ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι σε θέση να καλύψει το μεγάλο κενό που θα δημιουργηθεί. Αλλωστε, η εικόνα της ενιαίας Δύσης θολώνει από το γεγονός ότι ο εκλεγμένος Αμερικανός πρόεδρος είναι φιλικός, αν όχι ανεκτικός απέναντι σε δυνάμεις που παραβιάζουν ευρωπαϊκά σύνορα και το διεθνές δίκαιο, ενώ υποδαυλίζουν τις εντάσεις εντός της Ευρώπης, ποντάροντας στην επικράτηση ακραίων δυνάμεων. Παράλληλα, τόσο ο Τραμπ όσο και ο «πρώτος φίλος» του, Ελον Μασκ, συκοφαντούν τις mainstream δυνάμεις της Ευρώπης και επενδύουν σε αντισυστημικούς σχηματισμούς, με τους οποίους έχουν κοινές αντιλήψεις για τη διακυβέρνηση, την οικονομία, τη μετανάστευση και τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Είναι σαφές ότι ο Τραμπ θέλει να «φυτέψει» πολιτικούς κλώνους του σε χώρες που θεωρεί κρίσιμες και χρήσιμες, αλλά εν γένει να υπερισχύσουν ηγέτες με ανάλογες αντιλήψεις.

«Συναντώνται», συνεπώς, εκ των πραγμάτων με τη Ρωσία στην υπονόμευση της ευρωπαϊκής ιδέας και του επακόλουθου διεμβολισμού της ούτως ή άλλως προβληματικής συνοχής και αλληλεγγύης ανάμεσα στα κράτη-μέλη. Η κατάσταση θα γίνει σοβαρότερη αν, κατόπιν της ορκωμοσίας Τραμπ, ο Μασκ συνεχίσει να παρεμβαίνει στο εσωτερικό ευρωπαϊκών κρατών, με πρόθεση αλλαγής ή ανατροπής καθεστώτων, ώστε να προωθεί τα επιχειρηματικά του συμφέροντα (π.χ. κόντρα στη γερμανική αυτοκινητοβιομηχανία ή για να επιτυγχάνει καλύτερες συμφωνίες). Ευλόγως αυτή η άγνοια έως και αδιαφορία για το τι συνιστά αμερικανικό συμφέρον, με το ενδιαφέρον να εστιάζεται σε επιχειρηματικά και προσωπικά συμφέροντα, θα επιφέρει αντιπαραθέσεις είτε εντός του επιτελείου Τραμπ (όσο ελεγχόμενο και αν είναι) είτε/και στο Κογκρέσο.

Σε περίπτωση που κάποια από τα προαναφερθέντα σενάρια γίνουν πραγματικότητα, θα «σπάσει» ο συνδετικός κρίκος που ενώνει τη Δύση, σε μία στιγμή έντονης αμφισβήτησής της αλλά και μερικής υποχώρησής της στο διεθνές στερέωμα. Η εμπιστοσύνη μεταξύ εταίρων θα κλονιστεί, όσοι θέλουν να αποκτήσουν απρόσκοπτη πρόσβαση στον Τραμπ πιθανόν να αυτονομηθούν από τα υπερεθνικά κέντρα (βλ. Βρυξέλλες), επιλέγοντας μία αέναη συναλλαγή μαζί του, χωρίς πίστη και πολύ περισσότερο προσήλωση σε αξίες ή έστω αρχές, και προκειμένου να μη μπουν στο στόχαστρό του θα κάνουν εκπτώσεις σε αυτές.

Είναι σαφές ότι ο Τραμπ θέλει να «φυτέψει» πολιτικούς κλώνους του σε χώρες που θεωρεί κρίσιμες και χρήσιμες, αλλά εν γένει να υπερισχύσουν ηγέτες με ανάλογες αντιλήψεις. Το δέλεαρ προς τους πολίτες/ψηφοφόρους αυτών των κρατών θα είναι η προνομιακή σχέση με τις ΗΠΑ, όμως, ταυτόχρονα θα επισείεται η απειλή –σε περίπτωση λανθασμένης επιλογής– να τελματώσουν οι σχέσεις με αυτές. Και βέβαια, μαθημένος στην πόλωση, μάλλον αδιαφορεί για το ότι αρκετοί εταίροι των ΗΠΑ θα διαιρεθούν στο εσωτερικό ανάμεσα στους υποστηρικτές και τους πολεμίους του Τραμπ.

Αυτές οι (προσώρας) υποθετικές καταστάσεις, εφόσον μορφοποιηθούν, αυτονόητα θα προκαλέσουν αντισυσπειρώσεις και πιθανόν να οδηγήσουν σε μία στιβαρή πολιτική αντιμετώπισής τους, τουλάχιστον από τους πιο πρόθυμους Ευρωπαίους. Οφειλαν, πάντως, να είναι ήδη και επαρκώς προετοιμασμένοι απέναντι σε όλα τα ενδεχόμενα.

O κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.