Να μάστε σε ακόμα ένα καλοκαιρινό επεισόδιο! Λοιπον,σήμερα θα κάνουμε ένα ταξίδι… στο σκοτάδι. Κι από εκεί στο φως.Κυριολεκτικά. Είστε έτοιμοι;
Φαντάσου τον κόσμο μας ως εξης:
Φαντάσου πως έχεις γεννηθεί μέσα σε μια σπηλιά. Όχι απλώς μέσα – αλλά δεμένος χειροπόδαρα, έτσι ώστε να μη μπορείς να κινηθείς καθόλου. Όλη σου τη ζωή βλέπεις μονάχα έναν τοίχο μπροστά σου. Και πάνω σ’ αυτόν τον τοίχο – σκιές. Φαντάσου Σκιές ανθρώπων, ζώων, αντικειμένων. Για σένα, αυτός είναι ο κόσμος. Όμως… είναι τελικά αληθινός;
Αυτός είναι ο πυρήνας του πιο διάσημου φιλοσοφικού αλληγορικού μύθου όλων των εποχών: ο Μύθος του Σπηλαίου του Πλάτωνα. Σήμερα θα δούμε γιατί αυτός ο μύθος είναι τόσο επίκαιρος – ίσως περισσότερο από ποτέ.
Για τον Πλατωνα έχουμε ήδη πει σε προηγούμενο επεισόδιο γεννήθηκε στην Αρχαία Αθήνα το 427 ήταν -ένας από τους μεγαλυτερους -αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος από την Αθήνα, ο πιο γνωστός μαθητής του Σωκράτη και δάσκαλος του Αριστοτέλη.
Ο Πλάτωνας παρουσιάζει αυτόν τον μύθο στο έβδομο βιβλίο της Πολιτείας, μέσα από τη φωνή του Σωκράτη που σε αυτό το σημείο εξηγεί στον Γλαύκωνα, τον αδελφό του Πλάτωνα τη σημασία της γνώσης και της παιδείας.
Οι άνθρωποι, λέει, ζουν μέσα σ’ ένα σπήλαιο, δεμένοι από γεννησιμιού τους, και μπορούν να βλέπουν μόνο τον τοίχο. Πίσω τους, καίει μια φωτιά. Ανάμεσα στη φωτιά και στους δεμένους, υπάρχουν άνθρωποι που κουβαλάνε κάποια αντικείμενα, αγάλματα, ζώα… Αλλά οι δεσμώτες δεν βλέπουν τους ίδιους – βλέπουν μόνο τις σκιές τους στον τοίχο. Και τότε… ένας από αυτούς καταφέρνει να λυθεί. Στρέφει το κεφάλι του
προς τη φωτιά – και πονάει. Σοκάρεται. Οι σκιές ήταν απλώς προβολές.
Η αλήθεια είναι κάτι πιο σύνθετο. Ετσι,Ανεβαίνει προς την έξοδο. Αλλα ο ανήφορος είναι δυσκολος,τραχύς,επίπονος. Βγαίνοντας από το σπήλαιο, ο άνθρωπος δεν μπορεί να δει τίποτα. Τα μάτια του είναι τυφλωμένα απ’ το φως – όπως ακριβώς κι εμείς όταν αντικρίζουμε για πρώτη φορά την αλήθεια. Στην αρχή βλέπει μόνο σκιές, μετά είδωλα στο νερό, μετά τα ίδια τα πράγματα. Και μόνο στο τέλος, μπορεί να δει τον ήλιο – το Αγαθό, την πηγή των πάντων. Η γνώση δεν έρχεται μονομιάς. Είναι μια πορεία. Επίμονη, δύσκολη, αλλά λυτρωτική.
Γιατί όταν φτάσεις στην κορυφή, βλέπεις τον κόσμο των ιδεών,τον μόνο αληθινό κόσμο – όχι όπως σου τον έδειξαν τότε στη σπηλιά. Ο απελευθερωμένος νιώθει την ανάγκη να γυρίσει πίσω και να πει την αλήθεια στους υπόλοιπους. Γιατι θέλει να μοιραστεί όσα γνώρισε να βοηθήσει τους πρώην συντρόφους του.Μα όταν μπαίνει πάλι στο σκοτάδι, δεν βλέπει καλά. Και οι άλλοι τον χλευάζουν, τον λένε τρελό.
Όσα τους λέει για τον Ήλιο,την αλήθεια,τις Ιδεες,το αγαθό τους μοιάζουν παράλογα,ξένα. Γιατί οι σκιές είναι γνώριμες, και το φως τρομάζει. Αρνούνται να τον πιστέψουν. Και – αν μπορούσαν – θα τον σκότωναν όπως και κάνουν.
Κι όμως, αυτή είναι η ευθύνη του φιλοσόφου: όχι μόνο να δει, αλλά και να βοηθήσει τους άλλους να δουν. Κι αν δεν τα καταφέρει,οφείλει να πολεμήσει ακόμα και να θυσιαστει για το κοινό καλό.Ο Μύθος του Σπηλαίου είναι η ιστορία όλων μας – μιας ψυχής που παλεύει να βγει από το σκοτάδι και να θυμηθεί ποια είναι πραγματικά.⸻
Ο μύθος είναι μια αλληγορία για τη φιλοσοφική πορεία προς τη γνώση. Γι αυτό θα ήταν πολύ χρήσιμο να αποσυμβολισουμε όλα τα κρυμμένα σύμβολα που χρησιμοποεί ο Πλατωνας για να μας μιλήσει για τη σημασία της παιδείας!
2) Την πίστιν, δηλ. την εμπιστοσύνη στις αισθήσεις, τη γνώση που αναφέρεται στα υπαρκτά αντικείμενα της πραγματικότητας και τα Γεωμετρικά σχήματα. Σ’ αυτή την κατάσταση θα βρεθούν οι δεσμώτες, αν αναγκαστούν να στραφούν και ν’ αντικρίσουν τα ίδια ομοιώματα και τη φωτιά.
3) Tην διάνοιαν, δηλ. τη δύναμη της λογικής ανάλυσης· πρόκειται για τη γνώση που αναφέρεται στις μαθηματικές και τις υπόλοιπες επιστημονικές έννοιες, τις ενέργειες του λογικού που στηρίζονται σε ορατές μορφές.
4) Την νόησιν,που είναι και το ανώτατο επίπεδο δηλ. τη γνώση που αναφέρεται στις ιδέες που είναι αναλλοίωτες και διαχρονικές, τη θέαση στον κόσμο του απόλυτου, που αποκτάται με τη φιλοσοφία και τη διαλεκτική. Τις 2 τελευταίες αυτές βαθμίδες κατακτούν οι δεσμώτες, όταν βγαίνουν έξω από το σπήλαιο, οδηγώντας τον εαυτό τους από τον κόσμο των αισθήσεων και της πλάνης στον κόσμο της νόησης και της πραγματικότητας.
Αρχικά Το σπήλαιο συμβολίζει τον κόσμο των αισθήσεων, τον κόσμο της ψευδαίσθησης, της συνήθειας, της άγνοιας. Είναι η ζωή που ζούμε χωρίς ποτέ να αναρωτηθούμε. Εκεί που ό,τι βλέπουμε και ακούμε το θεωρούμε αυτονόητο, αληθινό, χωρίς να το εξετάζουμε. Είναι ο κόσμος των στερεοτύπων, των μηχανικών συνηθειών, των πληροφοριών που μας ταΐζουν καθημερινά – από τα social media, τα ΜΜΕ, μέχρι το σχολείο ή τις πολιτικές μας πεποιθήσεις.
Οι σκιές & οι ήχοι που αντιλαμβάνονται οι δεσμώτες είναι οι απλές αντανακλάσεις της πραγματικότητας, όχι η ίδια η πραγματικότητα. Είναι αυτά που νομίζουμε πως είναι η αλήθεια, αλλά στην πραγματικότητα είναι είδωλα, εικόνες, θραύσματα.
Οι αλυσίδες; Είναι ό,τι μας κρατά δεμένους σ’ αυτόν τον κόσμο. Είναι οι αισθήσεις μας, ο φόβος, η άγνοια, η συνήθεια, η πνευματική νωθρότητα. Είναι τα εσωτερικά και εξωτερικά δεσμά που δεν μας αφήνουν να στραφούμε αλλού, να αμφισβητήσουμε, να σηκωθούμε. Και το πιο παράδοξο; Πολλές φορές, τις αλυσίδες αυτές τις κρατάμε οι ίδιοι, γιατί μας βολεύει η ασφάλεια του σκοτεινού σπηλαίου.
Η ανάβαση και τελικά έξοδος από το σπήλαιο είναι η στιγμή που αρχίζουμε να αμφισβητούμε. Να αναρωτιόμαστε: «Κι αν όλα όσα ήξερα… δεν είναι όλη η αλήθεια;» Είναι η φιλοσοφική αφύπνιση. Το ξύπνημα του νου που παύει να ικανοποιείται με τις σκιές και αρχίζει να ψάχνει την πηγή του φωτός.
Και ο ήλιος; Ο ήλιος είναι το Απόλυτο, το Αγαθό όπως λέει ο Πλατων. Είναι η Αλήθεια, το Αγαθό, ο Νους – ο ίδιος ο λόγος που υπάρχει τάξη, νόημα και ζωή στον κόσμο. Ο κόσμος των ιδεών που είναι αναλλοίωτες αιώνιες σε αντίθεση με τα πράγματα. Δεν είναι απλώς ένα αντικείμενο γνώσης· είναι η αιτία της γνώσης. Είναι αυτό που επιτρέπει να δούμε τα πάντα, να τα κατανοήσουμε, να τα νοηματοδοτήσουμε.
Να διευκρινήσουμε ότι για τον πλατωνα η παιδεία δεν είναι απλά μια διαδικασία «εκπαίδευσης» με τη σημερινή έννοια – σαν να γεμίζεις έναν κουβά με πληροφορίες. Για εκείνον, η αληθινή παιδεία είναι στροφή της ψυχής προς το φως Ειναι ένας διαρκής τρόπος ζωής,είναι καλλιέργεια του πνεύματος. Δεν είναι απλή μάθηση· είναι μεταστροφή ύπαρξης.
Ο μύθος, λοιπόν, δεν μιλά μόνο για φιλοσόφους – μιλά για όλους εμάς. Για το ταξίδι από την άγνοια στη γνώση, από το δεδομένο στο αληθινό,
από τις σκιές στο φως.
Και το παρουσιάζει σε επίπεδα γνώσης ως εξής:
1) Την εἰκασία, δηλ. τη γνώση που αναφέρεται όχι στα αντικείμενα, αλλά στις απεικονίσεις τους. Σ’ αυτό το γνωστικό επίπεδο βρίσκονται αρχικά οι δεσμώτες του πλατωνικού Σπηλαίου, που βλέπουν μόνο τις σκιές που συνεχώς αλλά ως και γι αυτό δεν μπορούμε να στηριχτούμε πάνω τους γνωσιακά.
Ο Μύθος του Σπηλαίου είναι πιο επίκαιρος από ποτέ. Ζούμε σε έναν κόσμο γεμάτο εικόνες, πληροφορίες, προβολέ. Το TikTok, Instagram, το YouTube βρίθουν από “fake news” που γίνονται
viral χωρίς να διασταυρώνονται. Ενώ καθημερινά μας κατακλύζουν βίντεο & φωτογραφίες AI ΤΝ που μονοπωλούν το ενδιαφέρον της πλειοψηφίας ενώ δεδομένα σε λίγα χρόνια τα όρια μεταξύ πραγματικότητας & τν θα γίνει ολοένα πιο δύσκολη. Ζούμε μέσα σε ένα ψηφιακό σπήλαιο, όπου όλοι βλέπουμε… σκιές. Η έξοδος από το σπήλαιο σήμερα δεν σημαίνει απλώς να διαβάσεις Πλάτωνα. Σημαίνει να σκεφτείς κριτικά, να αναρωτηθείς:
“Αυτό που βλέπω, είναι αλήθεια;” “Ποιος μου το δείχνει;”
“Γιατί το πιστεύω αυτό;”
Ο Πλάτωνας δεν μας δίνει απαντήσεις, μας δίνει εργαλεία. Και κυρίως, μια προειδοποίηση: Αν μείνουμε μόνο στις σκιές, δεν ζούμε πραγματικά. Είμαστε φυλακισμένοι. Αλλά – υπάρχει διέξοδος. Και ξεκινά… με μια ερώτηση.
Αν αυτό το επεισόδιο σου έδωσε τροφή για σκέψη, κάνε follow, στείλε το σε έναν φίλο που “ζει στο σπήλαιο” – και θυμήσου: η αλήθεια είναι εκεί έξω. Αλλά για να τη δεις, πρέπει πρώτα να θελήσεις να στρέψεις το βλέμμα σου προς το φως. Ήσουν στο Σαράβαλο της φιλοσοφίας με τον Ανδρέας Μαγδαληνό.
Θα κλείσουμε με ένα ποίημα από τη προσωπική μου ποιητική συλλογή: Ταξίδι εντός
Λέγεται Εθελοτυφλία
Μαύρο ζώο και τυφλό, μαστιγωμένο
Σε ποιό μπουντρούμι είναι κλειστό
Από ανθρώπους και θεό λησμονημένο .
Βλέπει τριγύρω του σκιές μέσα στην τύφλα που ‘ναι μια ζωή θαμμένο.
Ώσπου μια μέρα ζοφερή
σπαει αλυσίδα με σφυρί
Παραπατάει μια στιγμή
Δίχως δεσμά δεν ξερει από ζωή.
Τώρα ελεύθερο στο φως θέλει να ανέβει
Καίνε τα μάτια και τα πόδια ματωμένα,
Μα η ψυχή του λαχταρά
Ιδέες,ήλιους και φτερά.
Υπόσταση καθάρια ζητά να κατακτήσει
Αλλά που να ‘ξερε, ο φτωχός!
Πως Ήλιοι πλέον, δυστυχώς!
Έχουν εκλείψει.
